Fanny’s factcheck: hoe meten we radioactiviteit?
Uit het stripalbum ‘De Kiekeboes: Uranium-235’
Fanny kijkt verschrikt op wanneer er een Geigerteller onder haar neus geduwd wordt. Moet dát kleine apparaatje het onzichtbare meten, detecteren en haar veiligheid garanderen? Is het echt nodig om je uit de voeten te maken wanneer de Geigerteller van zich laat horen? Waarom is het zo belangrijk om te weten of er ioniserende straling aanwezig is en hoeveel? We zoeken het uit…
© In samenwerking met De Standaard Uitgeverij. Alle prenten en verhaallijnen behoren hen toe.
Geigerteller? Hoor jij het net zoals Fanny tikken in Keulen?
Een geiger(-müller)teller is een meetapparaat specifiek ontworpen om de aanwezigheid van radioactiviteit te meten. Dat is nodig, want helaas kan je radioactiviteit niet zien, ruiken, proeven of voelen. Een andere manier om radioactiviteit te detecteren is via een dosimeter. Wat is het verschil?
Een dosimeter meet de totale opgebouwde hoeveelheid straling waaraan iemand blootgesteld werd binnen een bepaalde periode. Dat is belangrijk voor mensen die werken met/in de buurt van straling. Dosimeters bestaan in verschillende vormen zoals een badge, een digitaal apparaat of zelfs je smartphone.
Een Geigerteller daarentegen wordt bijvoorbeeld gebruikt voor het meten van oppervlakteverontreiniging door straling. Het meet de blootstellingsgraad, oftewel de intensiteit van straling op dat exacte moment. Wanneer ioniserende straling in de detector aanwezig is, wordt een elektrische spanning opgewekt. Er ontstaat een kettingreactie die leidt tot een gasontlading. Die wordt versterkt en naar een luidspreker gestuurd, waardoor een tik hoorbaar wordt.
Tik tik tik...
Wanneer je een Geigerteller bij de hand neemt, zal je merken dat die (bijna) altijd zachtjes tikt. Hoe komt dat? Alles om ons heen bestaat uit atomen. Het zijn als het ware kleine bouwstenen. Een atoom bestaat uit protonen (positief geladen deeltjes) en neutronen (neutrale deeltjes). De meeste atomen zijn stabiel. Diegene die dat niet zijn, willen het worden. Ze vallen spontaan uiteen tot ze stabiel zijn. Tijdens dat ‘verval’ komt er energie vrij, dat noemen we ioniserende straling.
🤯 Wist je dat zelfs een banaan of een pintje bier ioniserende stralen uitstraalt en dus radioactief is?
Vijf redenen om radioactiviteit te meten
Je weet nu al wat radioactiviteit is en hoe we die meten. Maar waarom doen we dat? Door radioactiviteit en ioniserende straling te meten en te analyseren kunnen we de effecten ervan voorspellen – op aarde én in de ruimte, op de mens én op het milieu. Hoe beter we de hoeveelheid en het type straling in kaart kunnen brengen, hoe beter we ons ertegen kunnen beschermen.
- Veiligheid: Bescherming van mens en milieu tegen overmatige blootstelling aan straling.
- Medisch: monitoren van de activiteit toegediend aan een patiënt voor een diagnose of een behandeling met behulp van radioactieve isotopen.
- Onderzoek: Om studies te kunnen voeren naar de eigenschappen van en de gevolgen van blootstelling aan radioactiviteit
- Milieu: Monitoring van radioactieve besmetting in het milieu, zoals bv. het niveau van natuurlijke en kunstmatige radioactiviteit in o.a. lucht, regen, oppervlaktewateren en drinkwater, bodem en vegetatie, kuststreek en producten uit de voedselketen.
- Industrie: monitoren van materialen voor industrieel gebruik die in de natuur voorkomend radioactief materiaal bevatten.
In een notendop? Het begrijpen en meten van radioactiviteit is enorm belangrijk voor de veiligheid, gezondheid en vooruitgang van de maatschappij. Met de juiste kennis en tools kunnen we de voordelen van radioactieve materialen benutten en tegelijkertijd de risico’s beheersen. Een van die risico’s is de schade die ioniserende straling kan toebrengen aan levend weefsel, zoals je DNA. Het is daarom belangrijk om blootstelling aan ioniserende straling in hoeveelheid en tijd te beperken.
Dosislimieten en meeteenheden
Wanneer is trop te veel? Om dat te weten werden er dosislimieten* opgesteld. Limieten, uitgedrukt in cijfers die aangeven wanneer je te veel dosis oploopt. In België worden die gehandhaafd door het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle (FANC). Voor je eigen gezondheid is het belangrijk dat je ze niet overschrijdt:
*De dosislimiet tel je bovenop de natuurlijke blootstelling.
-
Algemene bevolking
1 mSv per jaar
-
Beroepshalve blootgestelde personen
20 mSv per 12 opeenvolgende glijdende maanden
-
Leerlingen en studenten (16-18 jaar)
6 mSv per jaar
🧠 Wist je dat de natuurlijke blootstelling in België 2,4 mSv/jaar is?
🔗 Meer weten? Kijk dan even terug naar Fanny’s factcheck over straling als natuurlijk fenomeen.
Controleorganen
In België is het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle (FANC) de belangrijkste instantie die verantwoordelijk is voor de bescherming van de werknemers, de bevolking en het milieu tegen de risico’s van ioniserende straling. Het FANC houdt onder andere toezicht op de radioactiviteitsniveaus in het milieu, voert controles en inspecties uit, en zorgt voor de naleving van de regelgeving met betrekking tot radioactieve stoffen en straling.
Daarnaast voert het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV) radiologische analyses uit, vooral gericht op voedselveiligheid. Deze instanties werken samen om de veiligheid van de bevolking en het milieu te waarborgen.
De nucleaire sector is echter gebonden aan strikte veiligheidsregels en –procedures. De kans op een nucleair ongeval is dan ook klein, maar nooit uitgesloten. Bij een nucleair incident of ongeval kan radioactiviteit vrijkomen in de lucht, in het water of in de bodem. Om de gepaste maatregelen te kunnen treffen, is het dus belangrijk dat de overheid de situatie juist kan inschatten.
Meetcel met innovatieve gadgets
Om besmetting of zelfs een radioactieve wolk snel in kaart te brengen, voert SCK CEN ook metingen vanuit de lucht uit met drones en/of helikopters. SCK CEN adviseert de overheid trouwens in het opstellen van de meetstrategie.
Bij een nucleair ongeval – hoe klein ook – rukt de Meetcel uit. Die Meetcel is een team onder leiding van het FANC, dat radiologische metingen uitvoert. SCK CEN maakt deel uit van het team samen met experten van de Civiele Bescherming, Defensie, het Nationaal Instituut voor Radioelementen (IRE) en het Federaal Agentschap voor de veiligheid van de voedselketen (FAVV). De cel organiseert regelmatig drills om specifieke procedures in de vingers te krijgen, en oefeningen om de volledige noodplanwerking te testen.
Hoe draagt SCK CEN zijn steentje bij aan het meten van radioactiviteit?
-
Lageradioactiviteitsmetingen
Het FANC houdt een scherp toezicht op de radioactiviteit op het Belgische grondgebied. Het agentschap beheert het TELERAD-netwerk: meer dan 250 meetstations meten de klok rond radioactiviteit in de lucht en het rivierwater. Er worden ook continu lucht-, water-, grond- en voedselstalen genomen en geanalyseerd: SCK CEN levert hierin een belangrijke bijdrage. Zodra er een limiet overschreden wordt, treedt er een alarm in werking.
We houden in opdracht van het FANC de stralingsniveaus in het oog door stalen te nemen en te analyseren van bijvoorbeeld drinkwater, voeding en weidegrassen. Ook lage stralingsniveaus moeten gemeten worden. Dat is wat we lage radioactiviteitsmetingen noemen – een specialisatie van SCK CEN in het kader van stralingsbescherming.
-
Dosimetrie
Bepaalde arbeidsprocessen waaronder elektriciteitsproductie door kernenergie, nucleaire geneeskunde, medische beeldvorming en radiotherapie, maken gebruik van ioniserende straling of radioactiviteit. Bij een verhoogde blootstelling neemt de kans op gezondheidsschade toe. SCK CEN meet, analyseert en controleert de dosissen die werknemers oplopen én bestudeert de nieuwste technologieën in dit domein.