'Een reis rond de wereld in een race tegen de klok'
BR2 als vitale productiedraaischijf voor 11 miljoen patiënten
Belgian Reactor 2 (BR2) is de levensader van nucleaire geneeskunde. Zonder die onderzoeksreactor stokt wereldwijd een op de drie medische procedures met radio-isotopen. ‘We dragen een grote verantwoordelijkheid en stellen alles in werking om altijd een betrouwbare levering te verzekeren’, klinkt het.
Medische radio-isotopen nestelen zich – na injectie – in cellen van tumoren en uitzaaiingen en lichten onder een PET- of SPECT-scan op. Dat laat toe om kanker nauwkeurig te lokaliseren en met diezelfde precisie te behandelen. Cardiologen en neurologen brengen met radio-isotopen dan weer de bloeddoorstroming van lichaamsdelen in kaart om zo bepaalde risico's op hart- of hersenaandoeningen in te schatten.
De radio-isotopen verliezen echter snel hun radioactiviteit. Ze hebben namelijk een heel korte levensduur: gaande van enkele uren tot enkele dagen. Een arts kan dus geen ‘isotopenvoorraad’ aanleggen en, wanneer nodig, van het schap nemen. ‘Dat betekent dat elke minuut tussen productie en gebruik in een ziekenhuis telt’, aldus Steven van Dyck, directeur van de BR2-onderzoeksreactor.
Van uraniummijn naar ziekenhuis
Van Dyck illustreert dat door het traject van molybdeen-99 te schetsen. ‘Molybdeen-99 vervalt in technetium-99m, en dat is ’s werelds meest gebruikte medische radio-isotoop voor diagnose. Om die radio-isotoop te verkrijgen, wordt uranium bestraald. Dat uranium komt uit de Verenigde Staten en wordt elders verpakt in buisjes van ca. 16 centimeter. Dan reizen die zogenaamde ‘targets’ verder voor bestraling.’
Waar reizen ze dan naartoe? Wereldwijd zijn er slechts zes reactoren die voor die bestraling kunnen zorgen: de Belgische onderzoeksreactor BR2, HFR in Nederland, MARIA in Polen, LVR-15 in Tsjechië, SAFARI-1 in Zuid-Afrika en OPAL in Australië. ‘Na bestraling begint de race tegen de klok, want elke 66 uur halveert de hoeveelheid molybdeen-99’, duidt Steven Van Dyck. De bestraalde targets vertrekken naar de volgende schakel in de bevoorradingsketen, die daaruit – via een chemisch proces – de gewenste radio-isotopen extraheert. Specifiek voor molybdeen-99 kunnen de producenten daarvoor bij vier bedrijven terecht: IRE in België, CURIUM in Nederland, NTP in Zuid-Afrika en ANSTO in Australië.
Vervolgens plaatst een radiofarmaceutisch bedrijf de geëxtraheerde radio-isotopen in een generator, opdat ze naar ziekenhuizen vervoerd kunnen worden en daar gemakkelijk te gebruiken zijn. Van daaruit worden ze over de hele wereld verdeeld. ‘De tijd dringt, want ook in die generator verliezen de radio-isotopen 1% doeltreffendheid per uur, ofwel 25% per dag...’, beklemtoont Steven Van Dyck. Anders gezegd: de productie van radio-isotopen is een reis rond de wereld in een race tegen de klok.
Internationale samenwerking
Om diagnoses en behandelingen voor patiënten te verzekeren, is de hele bevoorradingsketen helemaal op elkaar afgestemd. Als de ene reactor in gepland onderhoud gaat, zal de andere draaien. ‘De BR2-onderzoeksreactor is van vitaal belang voor de productie van medische radio-isotopen. We draaien een zevental reactorcycli per jaar, waarin we telkens een mix van tot 15 verschillende radio-isotopen maken. Met onze productie hielpen we in 2022 zowat 11 miljoen patiënten in ziekenhuizen overal ter wereld. We dragen dus een grote verantwoordelijkheid’, aldus Steven Van Dyck. Sinds zijn opstart in 1963 kwam de BR2-onderzoeksreactor zijn productiebelofte na. Ze heeft geen enkele aangekondigde cyclus volledig gemist, tot vorig jaar.
In het najaar van 2022 moest de BR2 voor het eerst onverwacht een werkingscyclus annuleren door een mechanisch effect. Het defect werd snel hersteld, maar de onderzoeksreactor werd pas terug opgestart na een grondige veiligheidsanalyse. Bij de uitval sprongen andere producenten meteen in de bres. De Zuid-Afrikaanse reactor SAFARI-1 en de Tsjechische reactor LVR-15 sprongen bij: ze verlengden en vervroegden hun productiecyclus. ‘Onze BR2-onderzoeksreactor heeft de grootste productiecapaciteit en is dus moeilijk vervangbaar, maar beide reactoren kon de onverwachte productiestilstand wel deels opvangen’, verduidelijkt Steven Van Dyck.
Betrouwbare levering
De werking van de BR2-onderzoeksreactor is nu weer even betrouwbaar als voordien. Zo drukt Steven Van Dyck ons op het hart. ‘We analyseerden vorig jaar meteen ook of soortgelijke problemen zich bij andere onderdelen konden voordoen en/of die een bedreiging konden vormen voor andere veiligheidsfuncties van de installatie. Dat vergt tijd en een vlotte samenwerking met de veiligheidsautoriteiten.’ Met de nodige inspecties en controles die SCK CEN vandaag nog toepast, houdt het de betrouwbaarheid op het hoogste niveau.
Stilte voor de storm
En dat is goed nieuws, want de opkomst van therapeutische radio-isotopen is ingezet. Zij worden aan een molecule gekoppeld die zich aan kankercellen vasthecht en lokaal bestrijdt. 'Door een radioactieve dosis tot bij de tumor te brengen, kun je lokaal veel hogere dosissen toedienen zonder nevenschade aan het gezonde weefsel te richten. Dat is een groot verschil met externe bestraling’, zegt Steven Van Dyck.
Momenteel zijn er maar twee medicijnen op basis van de therapeutische radio-isotoop lutetium-177 erkend om patiënten te behandelen. 'Maar afgaand op lopend klinisch onderzoek verwachten we een veelvoud aan vergelijkbare therapieën', besluit hij. De vraag naar therapeutische radio-isotopen zal dus snel groeien.
